Niesłuszne jest utożsamianie kryzysu, stresu, konfliktu, frustracji.
Frustracja - jest to doświadczenie, przeżycie człowieka gdy udaremniona jest możliwość realizacji celu.
Konflikt emocjonalny – to sytuacja wahania, niepewności, dotyczącej realizacji celu, zaspokojenia potrzeby.
Przedłużająca się frustracja jak i konflikt mogą doprowadzić do kryzysu.
Stres - na początku był utożsamiany z kryzysem (stres to specyficzny rodzaj kryzysu). Gdyby tak było to opracowania dotyczące stresu mogłyby być podstawą teoretyczną dla kryzysu ale stres to coś innego niż kryzys. Stres wywołuje napięcie, nie można go sprowadzić tylko do sytuacji trudnych, przykrych, chociaż jest przeżywany przez człowieka jako stan nieprzyjemny, który człowiekowi zagraża.
Złożoność zjawiska kryzysu doprowadziła do tego, że różni badacze kładą nacisk na różne kryteria (cechy) kryzysu.
Określenie kryzysu
Kryzys - to taki stan psychiki, któremu towarzyszy wysokie napięcie emocjonalne, w znacznej mierze o zabarwieniu lękowym, występuje zachwianie dotychczasowej równowagi psychicznej. Jest to reakcja stresowa, jednak o bardzo dużej sile i szczególnej złożoności.
Cechy kryzysu
1) W kryzysie rozstrzyga się kilka podstawowych życiowych kwestii:
- stan zdrowia człowieka;
- jakość jego relacji społecznych;
- kierunek i sens jego życia;
- hierarchia wartości;
a także inne podstawowe kwestie istotne dla jego życia (Sęk, Płużek).
2) Stan kryzysu to stan w którym występuje szczególne pobudzenie, napięcie emocjonalne, fizjologiczne, psychiczne oraz zaburzenie równowagi w obrębie tych obszarów (Hoff).
3) Ma niekiedy właściwości samoograniczające i samokontrolujące. Najczęściej ostry kryzys trwa od kilku godzin do kilku tygodni (ogranicza się w czasie), osoba czuje się źle w tym stanie, poszukuje rozwiązań, wyjścia z sytuacji (samokontrola).
4) zagraża integralności człowieka a także jego tożsamości, ponieważ wiąże się z istotnymi dla człowieka wartościami, dążeniami, celami.
5) doprowadza do obniżenia się odporności psychicznej, dzieje się tak na skutek wyczerpania się, zablokowania, a także nieskuteczności dotychczasowych sposobów zmagania się z sytuacją trudną (Lindemann).
6) Istotną częścią składową kryzysu staje się zaburzenie, zachwianie równowagi emocjonalnej pomiędzy trudnościami na jakie człowiek napotyka a:
- znaczeniem potrzeb i sposobem ich interpretacji dla człowieka;
- interpretacją sytuacji zagrażającej;
- stosowanymi sposobami zachowania - możliwościami zaradczymi (Kaplan).
Kryzys a psychopatologia
Kryzys niekoniecznie jest czymś związanym z patologią. Kryzys nie jest chorobą ale w efekcie może doprowadzić do patologii, zachowanie w czasie kryzysu jest jednak diametralnie różne od tego które było dotychczas. Każdy człowiek doświadcza kryzysów. Mogą one mieć charakter rozwojowy lub nie, będzie to zależało od tego w jaki sposób zostanie rozwiązany. Kryzys jest częścią sytuacji stresowej, jest specyficznym stresem. W kryzysie jednostka nie reaguje początkowo na wydarzenia krytycznie, bezpośrednio ale czyni starania w kierunku poszukiwania nowych strategii radzenia sobie. Niemożność posłużenia się znanymi rozwiązaniami, którymi człowiek posługiwał się do tej pory, stała się punktem wyjścia dla przyjęcia dwuwartościowego znaczenia kryzysu - z jednej strony kryzys stanowi ryzyko zaburzeń, z drugiej jest szansą rozwoju.
Przejawy kryzysu
Kryzys może rozgrywać się i dotyczyć kilku podstawowych płaszczyzn :
1) emocjonalnej
Osoba przeżywa nasilony lęk, obawy, poczucie straty, pustki , złości, krzywdy, winy, skrępowania. Najczęściej występującą reakcją w sytuacji kryzysu jest l ę k , może on się wyrażać w różnych objawach, typowymi są:
- uczucie przerażenia;
- obawa przed utratą kontroli;
- niezdolność do skupienia się na jednej rzeczy;
- objawy somatyczne i fizjologiczne.
Dominuje tutaj wszechogarniające poczucie bezradności i beznadziejności.
2) biofizjologicznej
- zaburzenia w zakresie funkcji fizjologicznych;
- doświadczane liczne objawy natury somatycznej, np. bóle głowy, torsje, biegunki, nudności, bóle klatki piersiowej;
- obniżone lub zniesione zainteresowanie osobami płci przeciwnej, sprawności w kontaktach intymnych, zaburzenie cyklu miesięcznego u kobiet.
3) behawioralnej
Zaburzenia te są efektem doświadczanego lęku.
Wyrażają się w:
- niezdolności do dalszego pełnienia codziennych, normalnych ról życiowych;
- trudnościach w panowaniu własnych stanów emocjonalnych;
- działania mają charakter impulsywny, nieprzemyślany o charakterze autodestrukcyjnym lub agresji skierowanej na zewnątrz. Mogą pojawiać się czyny przestępcze. Występują zachowania niespójne z doświadczanymi sytuacjami np. płacz, gdy trzeba się cieszyć;
- zachowaniach nietypowych dla danej osoby (nie tłumaczących charakterystycznych cech osobowości danej osoby, są one doczepione, nowopowstałe).
4) poznawczej
- upośledzenie lub załamanie zwykłej zdolności człowieka do rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji. Istotne w tym obszarze są zniekształcenia w procesie percepcji (dotyczy sytuacji, okoliczności, jest zabarwiona negatywnymi emocjami, rzeczywistość spostrzegana jest jako beznadziejna);
- poczucie zamknięcia, ściśnięcia w labiryncie wydarzeń, utrata orientacji w wydarzeniach;
- doświadczenie szoku, utrata lub rozbicie poczucia własnej tożsamości.
W sytuacji ostrego kryzysu osoby nie są w stanie zidentyfikować kim są, w jakim miejscu się znajdują, w jakim czasie.
Czynniki ryzyka
a) bardzo silny stres;
b) osobowa podatność na zranienia (duża wrażliwość osoby, obniżona odporność psychiczna);
c) wydarzenie o szczególnej sile.
Kryzys może wywołać konflikt małżeński, rozwód, zdrada, śmierć bliskiej osoby, pobicie, gwałt.
Psychoterapia
Pomoc psychologiczna w kryzysie obejmuje zwykle interwencje krótkoterminowe (3-6 miesięcy). Celem pomocy w kryzysie jest powrót do równowagi psychicznej lub wypracowanie korzyści na bazie trudnego doświadczenia (wzrost potraumatyczny). Po zażegnaniu kryzysu osoby mogą decydować się na głębszą pracę terapeutyczną (długoterminową), gdy zaistnieje potrzeba zapobiegania nawrotom kryzysu (szukanie przyczyn wywołujących kryzys).
ks. Krzysztof Wędrychowicz
psycholog, psychoterapeuta