Nerwica - kilka słów o problemie

Co to jest nerwica?

Określenie „nerwica” jest jednym z najpopularniejszych pojęć klinicznych, które przedostało się do języka potocznego. Frustracja, osłabienie, drażliwość, wybuchowość, nieznośne napięcie, objadanie się lub brak apetytu, niepokój, bezsenność, nałogi, lęki, smutek, stres, uporczywe objawy fizyczne (bóle głowy, brzucha, biegunki, bóle mięśniowe) często określamy mianem „znerwicowania”. W obecnie obowiązującej Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 termin zaburzeń nerwicowych został zastąpiony terminem zaburzeń lękowych. Nerwica występuje tu pod pojęciem zaburzeń psychicznych, które nie ograniczają kontaktu chorego z rzeczywistością, ani jego świadomości, przez co pozostają w granicach zachowań akceptowanych społecznie. Zgodnie z tym systemem diagnostycznym, nerwica stanowi rodzaj zaburzenia psychicznego o podłożu nieorganicznym.

Klasyfikacja ICD-10 rozróżnia następujące typy zaburzeń nerwicowych:

• F40 –  zaburzenia lękowe występujące pod postacią różnych fobii.

• F41 – inne zaburzenia lękowe: przykładowo lęk paniczny, zaburzenia depresyjne.

• F42 – zaburzenia obsesyjno – kompulsywne: nerwica natręctw, natrętne myśli lub rytuały.

• F43 – zaburzenia adaptacyjne oraz reakcje na ciężki stres: przykładowo zaburzenia stresowe pourazowe.

• F44 – zaburzenia dysocjacyjne, konwersyjne: osobowość mnoga, amnezja dysocjacyjna, fuga dysocjacyjna, drgawki dysocjacyjne.

• F45 – zaburzenia pod postacią somatyczną: zaburzenia hipochondryczne, uporczywe bóle psychogenne.

• F48 – inne zaburzenia nerwicowe: przykładowo neurastenia.

Diagnoza zaburzeń nerwicowych to zadanie należące do psychologów i psychiatrów. Ze względu na czynnik wywołujący poczucie strachu i występujące objawy wyróżniamy wiele typów nerwic. Najpowszechniejsze to: nerwica wegetatywna, psychasteczniczna, neurasteniczna, depresyjna, nerwica natręctw, nerwica serca, nerwica lękowa. Poniżej opiszemy cztery powszechne rodzaje tych zaburzeń.

RODZAJE NERWIC

1. Nerwica neurasteniczna

"W nerwicy, której charakterystyczną cechą jest nuda, chory znajduje się w potrzasku między lękiem przed życiem a lękiem przed śmiercią.” (Antoni Kępinski)
Główne objawy to osłabienie i drażliwość. Osłabienie wiąże się zwykle z nadmierną pobudliwością. Osłabienie ma najczęściejcharakter stałego uczucia zmęczenia i zwiększonej męczliwości, zarówno w sferze psychicznej, jak i fizycznej. Bóle głowy mogą tworzyć uczucie obręczy ściskającej głowę (kask neurasteniczny), lub ucisku wewnątrz głowy, a nawet uczucia zamętu w głowie. Zmęczenie umysłowe objawia się głównie niemożnością skupienia uwagi, trudnością zapamiętywania, uczuciem rozproszenia, wyłączenia, zniechęcenia.
Rozdrażnienie neurasteniczne polega na zwiększonej pobudliwości na wszelakie bodźce. Chorego dosłownie wszystko denerwuje i drażni. Może rodzić pragnienie ucieczki, odcięcia się, schowania, zaszycia. Wszystko, co do niego dociera, staje się bolesne i wskutek tego wywołuje silną reakcję.

2. Nerwica histeryczna 
Histeria jest związana z przeniesieniem lęku (obszar psychiki) na sferę somatyczną (obszar ciała). Józef Babiński nazwał ją „wielką symulantką” ze względu na to, że sama histeria „naśladuje” objawy występujące w innych chorobach. W tym rodzaju nerwicy mamy do czynienia z intensywnością, ekspansją objawów oraz gwałtownymi sposobami w ich ujawnianiu. 
Nerwica histeryczna ma swoje odmiany jako:
1. konwersja – jest to zamiana problemów emocjonalnych na somatyczne, np. porażenia i skurcze. W dużym uproszczeniu można konwersją opisać jako cielesny obraz stanu psychiki: nadwrażliwości, napięcia i skurczu, Objawy konwersyjne możemy z kolei podzielić na 3 grupy zaburzeń:

• ruchu,

• czucia

• wyższych form zachowania się, przeżywania siebie i otaczającej rzeczywistości.

Możemy wyróżnić zakłócenia mowy: jąkanie, zacinanie się, tiki, mutyzm (całkowite zahamowanie funkcji mowy). U osób z cechami osobowości histerycznej spotyka się też tendencję do nadmiernej gadatliwości. Potok słów staje się ważnym czynnikiem rozładowującym nadmierne napięcie psychiczne.

2. dysocjacja – jest to załamanie się normalnych zintegrowanych funkcji świadomości, postrzegania siebie oraz zachowania sensorycznego i motorycznego (zdezorientowanie w miejscu i czasie). Towarzyszy temu zjawisku wybiórczy odbiór rzeczywistości albo zniekształcona wersja wydarzeń.
Mamy tu do czynienia z rodzajem niedojrzałości osobowości, czego przyczyną może być brak harmonijnej i stałej hierarchii wartości oraz brak trwale ukształtowanego obrazu siebie (poczucie tożsamości). Osoba taka układa relacje ze światem na podstawie tego, jak widzą ją inni, co jest bolesne i wyczerpujące psychicznie. Skutkuje to nadmiernym zabieganiem o wsparcie, aprobatę, uznanie oraz pragnienie bycia w centrum uwagi.

3. Nerwica hipochondryczna
Ten typ nerwicy cechuje głębokie przekonanie o poważnym, stałym zagrożeniu chorobą lub śmiercią. Aspekt złego stanu zdrowia i skupienie na swoim ciele zajmuje niemal cały obszar działania, odczuwania i myślenia chorego. W dolegliwościach hipochondrycznych najczęściej dominuje uczucie bólu, zlokalizowanego w różnych częściach ciała, nie spowodowanego jednak żadną chorobą somatyczną. Pomimo namacalnych dowodów braku choroby (częste wizyty u lekarzy, badania medyczne, rezonansy, medycyna alternatywna) hipochondrykowi trudno zaznać spokoju o własne zdrowie i życie, z czasem może nabierać nieufności do lekarzy. Utrata zaufania jest cechą charakterystyczną tego typu nerwicy (świat staje się zagrażający i nieprzewidywalny). Hipochondryk czuje się chory, a lekarz tej choroby w nim nie znajduje, co z jednej strony może dawać chwilową ulgę z drugiej zaś jest źródłem frustracji.

4. Nerwica natręctw

W jednej z najcięższych nerwic - nerwicy natręctw - chorzy stają się niewolnikami swoich bezsensownych myśli, lęków, czynności przymusowych. Życie ich staje się udręką, gdyż nie mogą wyzwolić się z przymusu aktywności myślowych czy ruchowych - im więcej z nimi walczą, tym silniej one ich wolność krępują. Dnie całe spędzają na myciu rąk, na specjalnym rytuale ubierania się, latami tkwią zamknięci w mieszkaniu, gdyż boją się wyjścia na ulicę. (Antoni Kępiński)
Nerwica natręctw nazywana jest także zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym, psychastenią, nerwicą anankastyczną - od gr. ananke - konieczność, przeznaczenie). Cechuje się ona obecnością nawracających uporczywych myśli natrętnych (obsesji) lub czynności przymusowych (kompulsji). Cechą objawów nerwicy natręctw jest przymus (im bardziej chory walczy z objawami, tym silniej one występują, a wysiłek woli wobec nich jest bezskuteczny). 
Najczęściej spotyka się ten typ nerwicy pod postacią przymusowego mycie rąk, sprzątania, nawyków higienicznych, sprawdzania, rytuałów przy ubieraniu i rozbieraniu. Potrzeba wykonania czynności natrętnej wyrasta na podłożu uporczywych wątpliwości lub wiary w magiczną skuteczność danej czynności przymusowej.
Wątpliwości, czy jakaś czynność została wykonana należycie, kończą się jej powtórzeniem. Celem samej czynności przymusowej może być pozbycie się napięcia poprzez „odczynienie zła”. Chory musi w określony sposób wstać z łóżka, w określonym porządku ubierać się, idąc do pracy, musi iść określoną drogą, po powrocie należycie posprzątać itp. W innym układzie powstaje w obszarze psychiki nieznośne napięcie i pojawiają się myśli, że wszystko staje się złe i nieważne. Chory odczuwa silny niepokój, napięcie, jeśli rytuał określonej czynności przekroczy w najdrobniejszym szczególe. Niepokój zmusza go do ciągłych powtórzeń.
Objawy anankastyczne w śladowym nasileniu występują także w codziennym życiu ludzi zdrowych, a także dopatrzyć się ich można w niektórych formach życia społecznego. Niektóre rytuały, takie jak np. odpukanie w niemalowane, nie są uważane za patologię. Różnica między tymi formami irracjonalnych zachowań a objawami nerwicowymi polega na intensywności i tym, jaki zakres życia obejmują i jak długo trwają. Obsesje lub kompulsje będące oznaką nerwicy są silne, natarczywe, niepokojące i znacząco zakłócają normalne funkcjonowanie uniemożliwiając koncentrację na czymkolwiek innym ani nie dają się w żaden sposób skontrolować czy skierować w inną stronę.

---

Czasami nerwica jest mylona z neurotycznością, która jest cechą osobowości związaną z przeżywaniem lęku i napięcia w różnych sytuacjach. Nerwica jest pojęciem szerszym i może obejmować m.in. osoby silnie neurotyczne, u których poziom lęku jest bardzo nasilony. Czasami pojęcie nerwicy pojawia się w kontekście "nerwowości", "chorych nerwów" itp. Nerwica nie jest też chorobą psychiczną, lecz zaburzeniem, u podstaw którego znajduje się nieświadomy konflikt psychiczny. Przybiera on często obraz somatyczny (bo czasem im łatwiej jest zaakceptować dolegliwości fizyczne, niż problemy natury emocjonalnej): bezsenność, migrena, duszności, biegunki itp. Pojawia się dysfunkcja procesów poznawczych (np. natręctwa) i emocjonalnych (np. nieuświadomione lęki, poczucie winy, obniżony nastrój).

Mechanizm nerwicy
Typowy objaw nerwicowy wyraża popęd i obronę jednocześnie. Najprostszy kompromis pomiędzy popędem a obroną związany jest z lękiem, który manifestuje się w różny sposób, ale mający obronny charakter, podczas gdy przyczyna lęku jest wypierana. W nerwicy lękowej wewnętrzne napięcie ukazuje się jako stały, wolno płynący lęk bądź gotowość na lęk. Natomiast w histerii lękowej, lęk jest połączony ze szczególną sytuacją, która reprezentuje konflikt neurotyczny. W normalnej sytuacji ego, które ocenia niebezpieczeństwo ostrzega przed grożącym niebezpieczeństwem, niestety w histerii lekowej to zamierzenie całkowicie zawodzi. Osoba w stanie napięcia reaguje inaczej na sytuację zagrożenia niż osoba funkcjonująca w stanie zrównoważenia osobowości (rozwija pewien lęk, który może być wykorzystany przez ego). Napięta osoba rozwija utajoną gotowość do wybuchu, która poprzez ponowne doświadczenie lęku ze spostrzeżenia niebezpieczeństwa przechodzi w stan paraliżu. W tan sam sposób silnie neurotyczna osoba reaguje na rzeczywiste niebezpieczeństwo paniką zamiast odczuwać strach i reagować stosownie do zagrożenia. Reaguje także paniką na wyobrażone niebezpieczeństwo (Fenichel). 

Neurotyczny poziom organizacji osobowości
Kernberg zauważa, że dobrze ukształtowane osobowości mają dojrzały, uwewnętrzniony system wartości superego, który umożliwia rozwój takich dorosłych zdolności przystosowawczych jak: odpowiedzialność i adekwatny samokrytycyzm. Poziom neurotyczny niezbyt odbiega od normy. Dobrze wykształcona tożsamość ego zapewnia głęboką zdolność do bliskości i miłości , a siła ego jest na tyle duża, by przeciwstawić się lękowi, panować nad popędami i pracować wydajnie i twórczo. Choć nerwica jest formą psychopatologii, nie upośledza zatem całkowicie funkcjonowania życiowego, choć staje się źródłem cierpienia (Kernberg, 1994).

Klinicysta psychodynamiczny w celu określenia poziomu organizacji osobowości u osoby posługuje się kombinacją: mechanizmów obronnych, relacji z wewnętrznymi obiektami, mocy lub słabości ego oraz oceny funkcji refleksyjnej. 
O neurotycznym poziomie organizacji osobowości może świadczyć:
- superego dobrze zorganizowane, ale karzące;
- obrony z dojrzalszego poziomu, takie jak: wyparcie, reakcja upozorowana, intelektualizacja, robienie i odczynianie, przemieszczenie;
- tożsamość względnie stabilna, a uwewnętrznione relacje z obiektem cechują się ambiwalentnym traktowaniem całych obiektów; 
- siła ego (dobre opanowanie impulsów, nieuszkodzony osąd, konsekwentne badanie rzeczywistości oraz zdolność do nieprzerwanego działania);
- patologia oparta na konfliktach;
- nieuszkodzona funkcja refleksyjna (Gabbard, 2004).

ks. Krzysztof Wędrychowicz
psycholog, psychoterapeuta