Opętanie, trans – od psychiatry do egzorcysty. Rola terapeuty procesie diagnozy.

Diagnoza psychiatryczna w podejrzeniu zniewolenia, nękania i opętania przez siły demoniczne jest punktem wyjścia do dalszego rozpoznania i podjęcia modlitwy o uwolnienie czy egzorcyzmu.


Studium prypadku
Dziewczyna, lat 21 - na podstawie wywiadu i obserwacji dokonanych w domu rodzinnym badanej wynika, że matka alkoholiczka odrzucała ją i faworyzowała jej brata. Problemy pojawiły się po jego samobójstwie i dotyczyły poczucia tożsamości płciowej. Dziewczyna przyjęła imię zmarłego brata, męski styl ubierania się i fryzurę. Stała się członkiem przestępczej grupy chłopięcej. Fizjologicznym przejawem negacji własnej płci był zanik miesiączkowania. Dziewczyna deklarowała chęć poddania się operacji zmiany płci. Egzorcysta udzielił jej wsparcia w zakresie poczucia własnej atrakcyjności. Ze strony koleżanek także miała okazję dowiedzieć się, że jest akceptowaną, ładną, zgrabną, inteligentną dziewczyną. Z uwagi na katolicką orientację dziewczyny egzorcysta użył także argumentu wiary zachęcając ją, aby zaakceptowała swoją kobiecość jako wolę Boga. Po drugim spotkaniu dziewczyna poprosiła o nieodprawianie nad nią egzorcyzmu. Odnosząc się z szacunkiem do jej woli zaproponowano jej skorzystanie z pomocy psychiatry i ginekologa. Dziewczyna zareagowała na to obrażeniem się i zerwaniem kontaktu. Uznano, że problem nie mógł być rozwiązany bez udziału matki i pracy nad jej uzależnieniem i brakiem akceptacji w stosunku do córki. 

Współpraca w zakresie rozpoznania
Ludzie często odczuwają uciążliwość psychiczną objawów opętania, szukają pomocy, ale nie chcą zmieniać dotychczasowego stylu życia. Bywa, że ktoś szuka księdza, by wyrzucił z niego złego ducha, ale nie chce się poddać sakramentowi pokuty. W takich sytuacjach egzorcyści nie są skorzy do udzielania egzorcyzmu (akcentują potrzebę przemiany życia). Zdają sobie sprawę z tego, że liturgicznym egzorcyzmem mogą zaszkodzić, kiedy mają do czynienia z osobą chorą psychicznie, która przeżywa siebie jako opętana. Odprawienie nad nią egzorcyzmu może wzmocnić jej doświadczenia psychotyczne (Kustra, 2004).

W przedstawionym studium przypadku istnieje podejrzenie wystąpienia epizodu psychotycznego (może na to wskazywać fakt problemów w testowaniu rzeczywistości, depersonalizacja, urojenia), zaburzenia osobowości (może na to wskazywać antyspołeczna natura zachowania – brak czytelnego, uniwersalnego systemu wartości, rozwiniętego i dojrzałego superego, zachowania przestępcze).

Opętanie w ujęciu psychiatrycznym ma charakter naturalistyczny i jest rozumiane jako forma ekspresji zaburzeń psychicznych z rodzaju np. rozszczepiennych, co uznawane jest za chorobę. Jest to szczególny stan poczucia, kiedy osoba nie utożsamia się sama z sobą, stan (całkowitego lub częściowego, czasowego lub trwałego) zastąpienia własnej osobowości przez inną osobowość (lub inne osobowości).

Nie wyklucza to oczywiście możliwości współistnienia obok zjawisk psychopatologicznych sił demonicznych (np. w sytuacji samobójstwa) i współpracy psychologów i kapłanów, ale wskazuje na fakt, iż często ma miejsce zjawisko pseudoopętania, pod którym możemy znaleźć różne zaburzenia psychiczne. Z drugiej zaś zachowując dystans do płaszczyzny psychopatologicznej, wynikający z uwzględnienia realnych możliwości działania sił nadprzyrodzonych, trzeba się pogodzić się z faktem, że jest to fenomen, który przekracza możliwości weryfikacji empirycznej. Stąd możliwość błędów w ocenie zjawiska oraz nieporozumień miedzy badaczami różnych dyscyplin naukowych.

Ze względu na chęć rzetelnego diagnozowania opętania trzeba uwzględnić kwestię dokładnego rozróżnienia płaszczyzn metodologicznych i ścisłego przestrzegania kompetencji, które wynikają z ograniczeń metod stosowanych w obrębie każdej dyscypliny badawczej. Wszelkie redukcyjne traktowanie zjawiska, zarówno wtedy, kiedy za wszelką cenę sprowadza się je do choroby psychicznej, jak i wtedy, kiedy we wszelkich objawach przeżywanych przez człowieka doszukuje się wpływu złego ducha, jest poważnym nadużyciem metodologicznym. 

TERAPIA CZY (I) EGZORCYZM
Wieloletnie doświadczenie naukowców zajmujących się zjawiskiem opętania wskazuje, że najbardziej skuteczne w kwestii diagnozowania i terapii są takie oddziaływania, które są owocem współpracy zarówno teologów jak i psychiatrów. W zespole terapeutycznym PCTS mamy kadrę psychoterapeutów, w skład  których wchodzą zarazem psychologowie, psychiatra i duchowny (mający podwójne specjalizacje). Dzięki temu proces diagnostycznyma szansę większej trafności, co z kolei sprawia, iż proces terapeutyczny przebiega także w dobrym kierunku. Istnieją takie sytuacje, w których po konsultacjach odsyła się osoby do egzorcystów diecezji rzeszowskiej, gdy występują zjawiska które nie są związane ściśle z kategoriami psychiatrycznymi i psychologicznymi.

Istnieje jednak możliwość jednoczesnego występowania choroby psychicznej i faktu opętania. Często wtedy jednak osoba jest odporna na terapię farmakologiczną, a nierzadko wszelkie zaburzenia kończą się z chwilą odprawienia egzorcyzmu. Dzieje się tak również, że księża, teologowie, egzorcyści (coraz częstszy obyczaj, nierzadko stały standard) powstrzymują się przed interwencją uwzględniającą płaszczyznę duchową i sugerują najpierw odbycie konsultacji psychologicznej lub psychiatrycznej. Okazuje się bowiem, iż w blisko 70 % przypadków osoba cierpi na typowe zaburzenia natury psychicznej (np. niżej omówione: nerwica histeryczna, schizofrenia, mania, zab.dysocjacyjne). Egzorcyzmy mają na celu wypędzenie złych duchów lub uwolnienie od ich demonicznego wpływu, mocą duchowej władzy, jaką Jezus powierzył Kościołowi. Czymś zupełnie innym jest choroba, zwłaszcza psychiczna, której leczenie wymaga wiedzy medycznej. Przed podjęciem egzorcyzmów należy więc upewnić się, że istotnie chodzi o obecność Złego, a nie o chorobę psychiczną. 

OBJAWY OPĘTANIA
Poszczególni egzorcyści do oceny diagnostycznej opętania zwykle włączają takie objawy jak: występowanie świadomości obcej osobie, mówienie językami, których opętany nie zna, konwulsje, znajomość przez opętanego faktów z przeszłości, przyszłości życia egzorcysty i osób towarzyszących, ruchy nienaturalne i trudne do wykonania bez długotrwałych ćwiczeń jak taniec, niezwykłe zachowywanie równowagi, nadludzka moc, lewitacja, samoistne przesuwanie się przedmiotów w pobliżu opętanego, samookaleczenia, grymasy i ataki bólu ustępujące po nakreśleniu znaku krzyża czy użyciu święconej wody, odchodzenie od zmysłów, wydawanie odgłosów zwierząt, demoniczne wizje, odraza do przedmiotów poświęconych i osób duchownych, niemożność przełknięcia pokarmów i napojów poświęconych. Opętanie wywołuje więc zjawiska w czterech różnych obszarach: w sferze religijnej, cielesnej, psychicznej i parapsychologicznej.

Psychopatologia w kontekście opętania
Z uwagi na liczne symptomy, jakie towarzyszą opętaniu, jak i brak ostrych kryteriów, które pozwalałyby jednoznacznie jego fakt diagnozować trzeba odwołać się do innych zaburzeń psychicznych, które mogą wykazywać podobne cechy do omawianego fenomenu.
Wśród chorób, które należy uwzględnić w diagnostyce różnicowej można wymienić:

1) nerwica histeryczna; histrioniczne zaburzenie osobowości. Opętanie zdradza podobieństwo z osobowością histrioniczną, często przejawiając symptomy powstające na podłożu seksualnym (w wypadku opętania na tle religijnym pojawia się wówczas motyw miłosnego związku mistycznego z bóstwem lub Bogiem oraz symptomatyka związana z tym "miłosnym zawładnięciem"). Charakterystycznymi cechami nerwicy histerycznej jest przesada, teatralność w zachowaniu się, egocentryzm, duża sugestywność, różnorodność objawów. Niektórzy uważają histerię za wrodzone zaburzenia osobowości, które mają ujawniać się pod postacią reakcji nerwicowych, zaburzeń zachowania się, ale również psychoz. Histeria może imitować różne choroby. Najczęściej występują objawy: porażenia, niemożność stania i chodzenia, ślepota, głuchota, bezgłos, drżenie mięśniowe, tępy ból, uczucie jakby gwoździa w głowie (globus), uczucie duszenia w gardle. Opisane objawy somatyczne obejmuje się ogólną nazwą konwersji histerycznej (osobowości histerycznej). Histeria może również objawiać się pod postacią zaburzeń świadomości, np. amnezji (niepamięcią lub jasnym stanem pomrocznym). Histerycy mają skłonności do nadmiernej afektacji, np. w stosunku do lekarzy, psychoterapeutów. Osoby te są zwykle badane przez neurologów i innych lekarzy. Żadne badania nie potwierdzają podejrzeń jakiejkolwiek choroby somatycznej. Zaburzenia te mają zwykle tło psychogenne i wymagają leczenia psychoterapeutycznego;

2) psychoza urojeniowa zarówno w przebiegu schizofrenii, jak i chorób afektywnych. Opętanie bywa czasami mylona przez psychiatrów z ostrą postacią schizofrenii, choroby schizoafektywnej czy choroby afektywnej dwubiegunowej - manii (opętanie nie jest tożsame z manią ale w pewnych aspektach bardzo podobne). Do cech odróżniających opętanie od chorób z grupy schizofrenii można zaliczyć: nagłe wystąpienie, wyraźny początek i koniec, czas trwania (w przypadku opętania nie przekracza on kilku godzin, zaś objawy psychotyczne zazwyczaj trwają kilka  dni i dłużej). Wspólny jest motyw halucynacji, ale odróżnia je fragmentaryczna, niespójna i nielogiczna struktura w przypadku stanów psychotycznych. Towarzyszące opętaniu omamy (słuchowe i wzrokowe) powiązane są z transem, zazwyczaj mają sens religijny, a ich struktura spójna jest ze społecznie przyjętymi normami. Przekonania osoby opętanej o byciu opętaną poddają się modyfikującemu wpływowi otoczenia, co nie można powiedzieć o towarzyszących zaburzeniom psychotycznym urojeniach bycia zawładniętym;

3) osobowość mnoga. Zarówno w tym zaburzeniu, jak i opętaniu dochodzi do dysocjacji osobowości. Może to być obecność dwóch lub więcej odrębnych tożsamości lub stanów osobowości, z których każdy ma względnie trwałe wzorce postrzegania, myślenia, odnoszenia się do samej siebie i świata. To co najczęściej pozwala na różnicowanie to treści, według których tworzone są wzorce nowej tożsamości. W opętaniu dotyczą one najczęściej kulturowych wyobrażeń związanych ze sferą nadprzyrodzoną (duchów, bóstw, demonów). W osobowości mnogiej są to najczęściej wzorce społecznie akceptowalne i zaczerpnięte z codziennego doświadczenia. Poza tym, opętanie występuje najczęściej raz w życiu, ma charakter wzmożony i nagle ustępuje, osobowość mnoga zaś jest stanem ciągłym, z możliwością remisji;

4) padaczka. Już w czasach starożytnych bardzo często przypadki epilepsji kojarzono z opętaniem. Jest ona bowiem związana m.in. z nagłym krzykiem, zapaścią i utratą świadomości. Pojawia się także utrata kontroli nad mięśniami twarzy, wysuwa się często język i nadmiar śliny może pojawiać się w formie piany na ustach. Często współwystępuje także nietrzymanie moczu lub stolca. Istotna w kontekście omawianego zjawiska jest aura poprzedzająca wystąpienie drgawek padaczkowych (stan, w którym człowiek nie utracił co prawda kontaktu z otaczającą go rzeczywistością, ale jednocześnie realnie doświadcza wizualnych, słuchowych, somatycznych lub węchowych halucynacji);

5) zespół Gillesa de la Tourette'a. Jest to zaburzenie o charakterze neurologicznym, które ze względu na swój kliniczny przebieg wywołuje w obserwatorach kierujących się stereotypami skojarzenie z opętaniem. Początkowe objawy tej choroby to: mimowolne tiki i grymasy na twarzy, zwrócenie do góry gałek ocznych, wokalizacje (chrząkanie, mruczenie), wydawanie innych odgłosów. Formą tików mogą być koprolalia - wypowiadanie wulgarnych słów o charakterze seksualnym, fizjologicznym, bluźnierczym. Chwilowe utraty kontroli, mimo iż są tylko krótkotrwałymi epizodami w normalnym funkcjonowaniu jednostki, to jednak mogą być błędnie interpretowane jako objaw opętania.

6) osoby z zaburzoną strukturą osobowości np.: schizotypową, paranoidalną, borderline lub antyspołeczną stają się potencjalnie zagrożone opętaniem lub zachowują się w sposób mogący powodować skojarzenie z opętaniem. Jest to widoczne wówczas, gdy nie mają dojrzałego superego, piją nadmiernie alkohol, zażywają środki psychoaktywne. Dokonują tym samym rozchwiania swojej świadomości. Czasami zabijają, popełniają samobójstwa lub dokonują innej destrukcji. Czasami w kontekście opętania pojawia się kategoria zwielokrotnionej osobowości, która przejawia się jako szczególna forma występowania u jednej osoby mechanizmów obronnych typowych dla zaburzonej osobowości schizotypowej i z pogranicza.

 

ks. Krzysztof Wędrychowicz 
psycholog, psychoterapeuta