Psychiczne skutki chorób i urazów fizycznych

Zaburzenia somatopsychiczne obejmują reakcje emocjonalne na schorzenia natury somatycznej.

Dynamika procesu przystosowania do choroby
Nela Kerr wyróżniła 6 etapów przystosowania się do choroby, niepełnosprawności.
1.    Szok
Pacjent może się na zewnątrz zachowywać normalnie, najczęściej nie uświadamia sobie faktu istnienia choroby i swojego położenia. Jest to etap niedowierzania, zdziwienia, u niektórych może powodować irytację i złość (dlaczego poddawany jestem tylu badaniom, jeśli nic mi nie jest). U pacjentów po wypadkach ból jest większy niż lęk.
2.    Oczekiwanie poprawy
Jest to etap intensywnego leczenia a pacjent jest już świadomy istnienia niepełnosprawności ale traktuje to jako stan chwilowy. Poszukuje informacji o metodach i środkach leczenia. Każdą poprawę samopoczucia interpretuje na własną korzyść. Zaprzątanie nadzieją na leczenie sprawia, iż pacjent oczekuje poprawy.
3.    Lament
Etap ten następuje dość przypadkowo. Wystarczy, że chory mierzy się z zadaniem, które dotychczas nie nasuwało trudności staje się teraz nie do pokonania. Najczęściej zbiega się to w czasie z powrotem chorego do domu i  doświadcza on swojej niewydolności – zmiany nastroju; może dochodzić do utraty poczucia sensu życia, mogą pojawić się tendencje samobójcze, duży pesymizm. Pojawia się izolacja, bierność, unikania osób skłaniających chorego do aktywnej rehabilitacji; mogą wystąpić wrogość, agresja, postawy roszczeniowe. Praca, aktywność zawodowa są niemożliwe do realizacji i wydają się choremu nie do zrealizowania. Chory może pozostać na tym etapie przez bardzo długi okres czasu. Sytuacja, która wyzwala pacjenta z lamentu jest sytuacją aktywizowania pacjenta przez różne formy działania, które mają dla niego wartość. W początkowym etapie jest to aktywność pierwotna związana z samoobsługą. Chodzi tu o takie formy aktywizowania, aby mógł podnieść samoocenę, aby mógł rozpoznać, że niepełnosprawność czy kalectwo jest sytuacją do pokonania i realizacja celów jest dalej możliwa.
Może dalej nastąpić: 
a)    etap obrony zdrowej
b)    etap obrony neurotycznej
Może wystąpić jeden po drugim lub tylko jedna forma obrony. Jest to istotnie uzależnione od otoczenia chorego. Jeśli osoby z otoczenia rozumieją jakość choroby i sprawności chorego i daje choremu odczuć, że realizacja celów jest nadal możliwa, choć sposób realizacji jest utrudniony. Chory nabywa wtedy przekonania, że niepełnosprawność utrudnia ale nie uniemożliwia realizacji celów.
4.    Obrona zdrowa
Świadomość ograniczeń związanych z niepełnosprawnością, ale nie jest to związane z niemożliwością realizacji celów.
5.    Neurotyczna obrona
Ma tu miejsce obniżona świadomość odnośnie swoich możliwości. Takie zachowanie się, w którym pacjent czy osoba niepełnosprawna nie zważa na ograniczenia i słabości. 
W obronie neurotycznej występują 2 drogi:
a) mechanizm obronny stosowany przez pacjenta, który polega na niedopuszczaniu istnienia ograniczeń w związku z chorobą; nie jest to prostą rzeczą aby uzyskać pełny wgląd, który dotyczy istnienia, jakości i ciężkości choroby.
b) efekt nadmiernych oczekiwań ze strony otoczenia i takiej sytuacji, której otoczenie wmawia, że nie ma dla niego rzeczy niemożliwych. Wmawia mu to, że jest „bardziej normalny niż jest”.
Pełny wgląd dotyczy istnienia i jakości, ciężkości choroby. Są sytuacje, że chory nie zdaje sobie sprawy z jakości, ciężkości choroby i jest to wynikiem uszkodzeń mózgu, które powoduje brak krytycyzmu np. przy cukrzycy, nadczynności tarczycy. Mogą to też powodować mechaniczne uszkodzenia mózgu i nie jest to mechanizm obronny wyparcia i zaprzeczania.
6.    Przystosowanie się
Jest takim rodzajem zachowania się pacjenta, które polega na zaprzestaniu spostrzegania choroby jako przeszkody w realizacji zadań. Włączenie choroby i wynikających z niej ograniczeń do osobowości jako jej cechę. Jest to realistyczny obraz siebie; umiejętność oceny ograniczeń i możliwości w sposób poznawczy.

Czynniki wpływu na adaptację
Czynnikami istotnie wpływającymi na przystosowanie się są:
a) Wiek osoby - im wcześniej nastąpi w czasie tym większa jest łatwość rehabilitacji.
b) Rodzaj niepełnosprawności ( fizyczna / psychiczna). Np. utrata możliwości lokomocji jest sprawą trudną.
c) Rozmiar niepełnosprawności - nasze wyobrażenia dotyczące niepełnosprawności mają charakter katastroficzny. Tymczasem na każdym etapie powstają różne strategie poznawcze radzenia sobie z trudnościami i bardzo ważne jest tutaj właściwe prowadzenie pacjenta.

Zaburzzenia psychofizyczne
Do zaburzeń psychofizycznych, które mogą prowadzić do powikłań natury psychicznej zalicza się zwykle choroby przewlekłe, chroniczne, nieuleczalne. Najczęściej mówi się o chorobach takich jak: cukrzyca, astma, choroba serca, choroby kręgosłupa, stwardnienie rozsiane oraz o zjawiskach związanych z dysfunkcjami rozwojowymi: defekty w rozwoju fizycznym, nieprawidłowości w dynamice procesów nerwowych (asenizacja, nadpobudliwość), niepełnosprawność fizyczna (uszkodzenia, zaburzenia, choroby narządu ruchu), zaburzenia mowy (niewydolność układu fonacyjnego lub artykulacyjnego, niepełnosprawność zmysłowa (niewidomi, niedowidzący, niesłyszący, niedosłyszący).

Etapy adaptacji
W przystosowaniu się osób doświadczających do urazów fizycznych należy wyróżnić dwa zasadnicze okresy:
1) faza ostra - obejmuje okres bezpośrednio od doznania urazu, leczenie i rehabilitację leczniczą. Faza przystosowania następuje wtedy, gdy niepełnosprawny pragnie nauczyć się funkcjonować jako osoba z niepełnosprawnością. Dopiero wtedy, po rozstrzygnięciu podstawowych kwestii dotyczących własnego miejsca i roli w przyszłości, możliwe staje się przyjęcie i zaakceptowanie siebie wraz ze swoją niepełnosprawnością. 
Dla osiągnięcia właściwego przystosowania istotne jest to, jak człowiek, który utracił sprawność fizyczną, ustosunkuje się do tej straty, do wartości, jakie utracił, jak w tej nowej sytuacji będzie działał jak będzie postrzegał tę sytuację, a w niej siebie, jakie miejsce w systemie wartości zajmowała wartość, którą utracił, osiągnięcie jakich celów i zaspokojenie jakich potrzeb zostało zablokowane. 
Do osiągnięcia takiego poziomu przystosowania osoby konieczna jest współpraca wielu osób: lekarzy, pielęgniarek, psychologów, rehabilitantów, personelu pomocniczego, rodziny, przyjaciół osób bliskich, a także grupy odniesienia, jakimi są osoby w podobnej sytuacji, które potrafią udzielać pozytywnego wsparcia. Bardzo ważna jest także atmosfera panująca na oddziale szpitalnym, w salach zabiegowych i pomieszczeniach rehabilitacyjnych. Niemniej jednak wszystko to nie jest w stanie, pozbawić niepełnosprawnych wszystkich przeżywanych problemów. Zawsze bowiem pozostanie świadomość trwałego stanu niepełnej sprawności fizycznej. 
2) faza przewlekła, w której znaczącą rolę pełnią mechanizmy przystosowania się do nowej sytuacji. Gdy występuje trwały stan niepełnosprawności fizycznej, który w znacznym stopniu utrudnia poruszanie się i przemieszczanie, nawet po uzyskaniu zadowalającego poziomu przystosowania, niewątpliwie wnosi w życie osoby niepełnosprawnej sytuację deprywacji, która pozbawia go możliwości zaspokojenia wielu jego potrzeb, niekiedy podstawowych, oraz powoduje rozmaite utrudnienia na drodze ich realizacji. Wszystkie utrudnienia sprzyjają wyalienowaniu osoby niepełnosprawnej z życia społecznego. W takiej sytuacji przyjaźnie i kontakty koleżeńskie stają się coraz rzadsze i stanowczo zawężają się z powodu wyalienowania z dawnego środowiska szkolnego lub miejsca pracy.
Po utraconych przyjaźniach i znajomościach pozostaje ból i poczucie opuszczenia, w skrajnych przypadkach - poczucie zdrady. Z czasem nawiązuje się nowe kontakty powstają nowe znajomości już z kręgu osób podobnie cierpiących, poznanych w czasie pobytu w szpitalu, grupach terapeutycznych, ośrodkach lub obozach rehabilitacyjnych. Trwała dysfunkcjonalność organizmu w następstwie urazu fizycznego może być traktowana jako predyspozycja wywołująca powstanie sytuacji problemowej. Jej charakterystyczną cechą jest zachwianie równowagi między warunkami zewnętrznymi, w których żyje osoba niepełnosprawna, a jej możliwościami. Wymagania społeczne wyznaczają pułap trudny (lub uniemożliwiający) do osiągnięcia przez osoby niepełnosprawne. 
Radykalne zmiany, jakie wnosi - zwłaszcza nagłe - doznanie niepełnosprawności w życie pełnosprawnego dotychczas człowieka, mogą spowodować dezintegrację jego osobowości, utratę sensu życia i zamienić je w koszmar, sprzyjając tym samym rozwijaniu się negatywnych form przystosowania. Jednak sytuacje trudne przeważnie przebudowują twórczo osobowość i w związku z tym należy je uznać za ważny czynnik kształtujący jej rozwój. Osiągnięcie pozytywnego rozwiązania zależy od sposobu zachowania się osoby w sytuacji kryzysowej, od tego, czy jest ona aktywna i próbuje poszukiwać wyjścia, czy zdaje sobie sprawę z konieczności wypracowania nowych, akceptowanych w jej środowisku form przystosowania, czy wierzy we własne siły i potrafi skutecznie radzić sobie problemami, a także od tego, czy jest gotowa przyjąć pomoc innych.

Psychoterapia
Doświadczenie urazów fizycznych niestety nie zawsze prowadzi do pozytywnego przepracowania. Wynika to z różnych czynników: niskiej tolerancji na nagły lub chroniczny stres, braku wsparcia społecznego, predyspozycji osobowości itp. W wyniku trudnych doświadczeń życiowych może nastąpić załamanie emocjonalne, depresja, zaburzenia lękowe itd. Wówczas już zazwyczaj nie wystarcza grupa wsparcia, ale istnieje potrzeba psychoterapii indywidualnej lub grupowej, dzięki której możliwe jest przepracowanie smutku, lęku, osamotnienia, poczucia straty i innych mechanizmów natury psychicznej.