Zaburzenia jedzenia: anoreksja - jadłowstręt, bulimia - żarłoczność psychiczna

W sensie szerokim do zaburzeń odżywiania możemy zaliczyć problemy z łaknieniem (np. w nerwicy, depresji), otyłością  ("zajadanie stesów"), a przede wszystkim: z anoreksją i bulimią. Określenie "zaburzenia łaknienia" nie powinniśmy jednak utożsamiać z jadłowstrętem i żarłocznością psychiczną, gdyż procesy związane z łaknieniem nie są istotą tych zaburzeń.

Rodzaje problemów z jedzeniem
1. Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) jest zaburzeniem cechującym się celowym dążeniem do zmniejszenia masy ciała, powiązanym z lękiem przed otyłością i utratą zgrabnej sylwetki. Ta tendencja macharakter natrętnej idei nadwartościowej. Droga do szczupłości wiedzie przez  stosowanie niskokalorycznej diety, intensywne ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków tłumiących łaknienie, prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających, środków moczopędnych itp.

Anorekcję rozpoznaje się, jeśli masa ciała jest co najmniej 15% niższa od oczekiwanej lub gdy wskaźnik masy ciała Queteleta - BMI (Body Mass Index) jest niższy niż 17.5 (waga w kg/ wzrost w m2), gdy zaburzenia obrazu własnego ciała (dysmorfofobia), niska samoocena i obawa przed otyłością wiążą się z przymusem myślenia o konieczności zachowania jakiegoś limitu wagi.

Głodzenie się doprowadza do utraty apetytu i uruchamia mechanizm braku łaknienia, wzmacniający proces niedożywienia. Konsekwencją są zaburzenia hormonalne i metaboliczne, u kobiet ustanie menstruacji. Skrajne wyniszczenie często stanowi zagrożenie życia, zmuszając do intensywnego leczenia somatycznego. Anorekcja wiąże się z zahamowaniem popędów, nie tylko odżywiania. Bardzo często łączy się z zaburzeniami seksualności, często też dostrzega się trudności w radzeniu sobie z agresją (Aleksandrowicz).

2) Żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa) jest to zaburzenie cechujące się napadowym objadaniem się i przekarmianiem, co prowadzi do nadmiernej masy ciała. Niektóre rzeczy są w tym przypadku podobne do anoreksji - nadmierna koncentracja na jedzeniu, na kształcie i ciężarze ciała, kontrola masy, obniżenie nastroju, stosowanie rozmaitych sposobów pozbywania się pokarmu - prowokowanie wymiotów i przeczyszczenie itp. Zabiegi te mogą, podobnie jak w anorekcji, prowadzić do zaburzeń hormonalnych i metabolicznych. Tego typu praktyki nie są obojętne dla zdrowia somatycznego. Do­tyczy to zwłaszcza przewodu pokarmowego. Organizm jest ciągle odwadniany  co prowadzi do ciężkich zaburzeń somatycznych.

U osób przekarmiających się często można dostrzec poszukiwanie zastępczych gratyfikacji emocjonalnych - przyjemności uzyskiwanej w trakcie przyjmowania pokarmów. Zazwyczaj są to słodycze, ale przyjemność może sprawić każdy rodzaj pożywienia. Szybkie pochłanianie dużych ilości jedzenia kompensowane jest prowokowaniem wymiotów. Pacjenci obawiają się otyłości, walczą o zachowanie zgrabnej sylwetki i często wyznaczają sobie "nieprzekraczalne granice" wagi.

3) Jadłowstręt atypowy -  dążenie do zmniejszenia masy ciała, któremu nie towarzyszy lęk przed otyłością, prowokowanie wymiotów itp., a skutki tego dążenia nie prowadzą do skrajnych zaburzeń somatycznych, takich jak zaburzenia hormonalne i w konsekwencji menstruacyjne.

Cechy obrazu klinicznego są analogiczne jak w zespole jadłowstrętu psychicznego, zazwyczaj jednak brak któregoś z podstawowych objawów, brak zakłóceń w obszarze oceny realności i przekroczenia granic racjonalności, także przyczyny tkwią raczej we wpływach kulturowych niż w przeżywaniu i osobowości chorych. Zaburzenia atypowe rozpoznaje się także w przypadku występowania wszystkich typowych objawów, ale w niewielkim ich nasileniu.

4) Atypowa żarłoczność psychiczna - to przypadki nawracających epizodów przekarmiania się, po których następuje użycie środków wymiotnych i przeczyszczających, nie dochodzi jednak do istotnej zmiany ciężaru ciała. Zazwyczaj nie stwierdza się też nadmiernej koncentracji uwagi na kształcie ciała. Przebieg przypadków atypowych na ogół nie prowadzi do dysfunkcji metaboliczno-hormonalnych.

5) Przejadanie się związane z innymi czynnikami psychicznymi - to zjawisko występujące w sytuacjach wywołujących znaczne napięcie, często dochodzi do rozładowania tego napięcia i zmniejszania uczucia przykrości, jakie powoduje przez dostarczanie sobie przyjemności przez jedzenie, zwłaszcza słodyczy.

6)  Psychogenne przejadanie się związane z zespołami nerwicowymi - występuje tu jako objaw neurotyczny, niekiedy jednak bywa objawem dominującym w obrazie choroby i prowadzącym do nadwagi (zob. otyłość).

7) Otyłość psychogenna - zdarza się to zarówno w sytuacjach mających charakter stresu, epizodycznego lub przewlekłego, jak i u osób samotnych, cierpiących na niedosyt emocjonalny, w okresach żałoby itp. Otyłość związana z przekarmianiem się może prowadzić do nadwagi ze wszystkimi jej somatycznymi konsekwencjami. Próby stosowania diety odchudzającej również mogą być przyczyną rozmaitych zaburzeń m.in. afektywnych, lękowych itp. Mamy tu do czynienia z zachowaniami, mającymi doprowadzić do obniżenia napięcia przez jedzenie. Często także jedzenie ma charakter zbliżony do czynności przymusowej, przez którą nie można się powstrzymać - jest impulsywne i niekontrolowane.

8) Pica dorosłych  - spożywanie rzeczy nieprzeznaczonych do jedzenia przez osoby bez organicznego uszkodzenia OUN.

9) Psychogenna utrata łaknienia.

10) Kompulsywne wymiotowanie (związane z funkcjonowaniem zaburzonej osobowości obsesyjno-kompulsyjnej).

Występowanie
Anoreksja zaczyna się zwykle w okresie przedpokwitaniowym. Niezwykle rzadko dotyczy chłopców. Bulimia również dotyczy głównie młodych osób (dziewczęta w okresie pokwita­niowym). Jest to choroba przewlekła trudna do leczenia, tym trudniejsza im później występuje. Współpraca z tymi osobami jest bardzo trudna.

Nieco inaczej kształtuje się rozpowszechnienie zaburzeń odżywiania się u mężczyzn i chłopców. Jak wykazują badania epidemiologiczne, wskaźnik proporcji występowania zaburzeń odżywiania się w grupie kobiet i grupie mężczyzn waha się od 6:1 do 10:1.

Na anoreksję choruje 0,5-3,7 proc., na bulimię 1,1-4,2 proc., na niepełnoobjawowe zespoły bulimii - do 8 proc. dziewcząt i młodych kobiet. Ok. 7% z nich umiera, całkowite wyleczenie uzyskuje się u 40-60%. Dane dotyczące dzieci i młodzieży wskazują, że rokowanie u osób młodszych jest nieco lepsze niż w grupie dorosłych (mniejsza śmiertelność, wyższy wskaźnik powrotu do prawidłowej masy ciała).

Przyczyny
Zaburzenia anorektyczne z reguły powodują znaczne napięcie w najbliższym otoczeniu pacjenta, zwłaszcza w rodzinie generacyjnej. Skądinąd wiek wskazuje na przyczyny anoreksji właśnie w zaburzeniach relacji w tej rodzinie. Z reguły nieprawidłowa jest struktura rodzinna. Matka często jest dominująca, sztywna, autorytarna, nadopiekuńcza, a ojciec jest nieadekwatny. Dziewczęta mają najczęściej postawę autorytarną, są dość egocen­tryczne, przejawiają postawy wielkościowe z zaburzoną osobowością.

Wśród przyczyn zaburzeń odżywiania można wyróżnić czynniki predysponujące, wywołujące orazpodtrzymujące. Skupiając się na tych ostatnich możemy wymienić:
1) czynniki biologiczne - zaburzenia neuroprzekaźnictwa w OUN, zaburzenia mechanizmu sytości i głodu,
2) czynniki psychologiczne - regres dojrzewaniachęć podwyższenia samoocenypoczucia autonomii i kontroliczynniki rodzinne (objaw ma funkcję utrzymania równowagi w rodzinie).

Leczenie
Ciężkie przypadki anoreksji powinny być leczone w warunkach szpitalnych. Czasami anoreksja jest formą manipulacji. Dotyczy to zwłaszcza młodszych dziewcząt. Metody leczenia to: psychoterapia behawioralna, psychodynamiczna lub systemowa, leczenie farmakologiczne.

W PCTS leczenie zaburzeń jedzenia (bulimii, anoreksji, otyłości, nadwagi itp.) podejmujemy poprzez terapię psychodynamiczną wglądową, wspierającą opartą na związku psychoterapeutycznym. Leczenie obejmuje zarazem aspekty somatyczne, psychiatryczne i psychologiczne choroby. Zalecamy naszym pacjentom rozpoczęcie psychoterapii po ustąpieniu bezpośrednio zagrażających życiu objawów somatycznych.