Patologia poczucia winy

Dojrzałe przeżywanie winy umożliwia zachowanie równowagi psychicznej.

Definicja
Poczucie winy to zespół doświadczeń ujemnych, który ujmuje negatywne uczucia w stosunku do własnej osoby powstałe w wyniku negatywnej oceny siebie, w następstwie przekroczenia określonych wartości moralnych (Jakubik).

Płaszczyzna rozpatrywania
Problem poczucia winy mieści się w nurcie ps. klinicznej, ps. osobowości, ale jest też związany z sumieniem człowieka - jest to więc problem wieloaspektowy i można go rozpatrywać na płaszczyźnie:  teologii (mówimy o grzechu) oraz psychologii (mówimy o doświadczeniu poczucia winy).

Rozróżnienia
Można mówić o winie realnej - sytuacja, w której  przekracza się normy (na gruncie psychologii mówimy o poczuciu winy). Wina realna a poczucie winy:
- wina realna - występuje u osoby, która przekracza normy, dokonuje jakiegoś przewinienia.
- poczucie winy: osoba przekracza normy, w których jest winna, a niekoniecznie ma poczucie winy (osoba nie jest winna, ale ma poczucie winy).

Dojrzałość poczucia winy
Możliwość doświadczenia dojrzałego poczucia winy jest jednym z kryteriów dojrzałej osobowości. Dojrzałe poczucie winy wyraża się w 2 aspektach:
1) Przyznanie się w sytuacji, gdy popełniło się czyn niezgodny z przyjętym systemem wartości.
2) Ekspiacja, zadośćuczynienie - towarzyszy temu chęć naprawienia błędu, pokuta (Morer).

Ujęcie rozwojowe
Kształtowanie poczucia winy ma miejsce już w okresie dzieciństwa. Poczucie winy daje nam informacje czy dana osoba ma wgląd w to, co zrobiła; czy ma określony system wartości, któremu podporządkowuje swoje zachowanie; czy potrafi uzgadniać swoje zachowanie z tym systemem wartości.

Patologia poczucia winy
Patologia ma miejsce w sytuacji zachwiania 3 kategorii doświadczeń związanych z poczuciem winy:
1) System wartości nie jest uważany za swój, zaakceptowany i zinterioryzowany.
2) Zdolność oceny krytycznej postępowania jest zakłócona (tj. relacja mojej oceny, mojego zachowania w stosunku do przyjętego systemu wartości). Występują tu wartości poznawcze.
3) Reakcja emocjonalna na wynik oceny własnego postępowania oceny może iść w kierunku emocji negatywnych np.: poczucie zagrożenia, winy, gorszości, niegodności.
Poczuciu winy psychologicznie towarzyszy poczucie wstydu - freudowski mechanizm represji. Można też tu uruchomić mechanizm projekcji.

Pryczyny nadmiernego poczucia winy
1) Mogą wypływać wprost z przyjętego systemu wartości występuje albo:
·         perfekcjonizm w ocenie własnych zachowań wobec czego każda niedoskonałość daje poczucie winy (osoby obsesyjno-lękowe, natręctwa, osoby niepewne, co do słuszności swego postępowania, os. skrupulatne).
·         podwójne sumienie
·         rygorystyczne przestrzeganie przepisów
·         własny system wartości (sumienie wrażliwe)
2) Postawa oceniająca:
·         nadmiernej agresywność w stosunku do własnych zachowań
·         nadmierny krytycyzm
·         sztywność w zakresie samooceny własnych postaw
·         zbyt rygorystyczne trzymanie się przepisów
3) Nadmierna reakcja emocjonalna, współwystępująca z niemożnością uwolnienia się od tych emocji. Nadmierne reagowanie: płaczem, wstydem, poczuciem zagrożenia na karę.

Osobowość skrupulatna
Skrupuły opisane zostały przez Janeta w 1903 r. Utrzymywał on, że są one jednym z objawów osobowości obsesyjnej. Obecnie problemem skrupułów zajmują się: psychiatrzy, psychologowie, teologowie. Skrupuły łączą się z nerwicami natręctw. Stąd traktuje się je jako objaw nerwicy lub zaburzenia w zakresie sumienia. Specyficzny obraz skrupułów sprawia, że ich opis jest dość trudny. Mogą mieć one różną intensywność i postać. Mówi się też, że zjawisko skrupułów mieści się na pograniczu normy psychicznej. Nie jest to wyraźnie związane z chorobą, ale z zaburzeniami emocji, często nazywając je zaburzeniami w obszarze moralno-psychicznym człowieka.
Skrupuły nie występują w każdej nerwicy, bo nie w każdej nerwicy objawy są z obszaru moralnego. Nie są też typowe tylko dla osób wierzących, dotyczą również ludzi, którzy są wychowani i przygotowani do prowadzenia siebie, do korygowania swego zachowania.
Cechy osobowości skrupulantów to:
- Trudności w podejmowaniu decyzji dotyczących również błahych spraw
- Poczucie rozbicia wewnętrznego
- Uprzedzanie krytyki siebie
- Ciągłe samooskarżanie
- Doświadczenie ciągłego poczucia winy
 
Sumienie skrupulatne
Lękowa, nieadekwatna, często negatywna ocena własnych czynów w aspekcie psychologicznym. Jest to zjawisko złożone i wiąże się z zaburzeniami w zakresie ocen moralnych. Skrupulant doszukuje się zła tam, gdzie go w istocie nie ma. Ma trudności w różnicowaniu dobra od zła, ale bliższa analiza wskazuje, że tak nie jest, gdyż skrupulant potrafi ocenić różne czyny zgodnie z ich prawną oceną.
Skrupulant ma natomiast trudności w płaszczyźnie osądzania własnych czynów w konkretnych okolicznościach (jest to rodzaj niedomogi w zakresie oceny własnych czynów). Potrafi zaś bezbłędnie podpowiedzieć i usunąć wątpliwości i skrupuły u innej osoby, ale nie potrafi tego zrobić w stosunku do samego siebie gdyż jego wnętrze jest pełne wątpliwości. Skrupulant nie zaufania do własnej oceny, nie potrafi zawierzyć własnemu osądowi.

Skrupuły a psychopatologia
Skrupuły często towarzyszą nerwicy natręctw. Skrupuły mogą prowadzić do nerwicy.
 
Psychoterapia
Kapłani w przypadku podejrzenia skrupulatyzmu odsyłają często osobę na konsultacje psychologiczne – gdy potwierdza się diagnoza nerwicy natręctw, bądź zaburzonej osobowości obsesyjno-kompulsywnej osobie proponuje się podjęcie terapii długoterminowej. Często potrzebne jest dodatkowe wspomaganie farmakologiczne. Dopiero ta dwutorowa pomoc specjalistyczna może pomóc osobie zredukować swoje cierpienie i odciążyć innych (osoby są zagubione i zdezorientowane obsesjami i rytuałami tychże osób).

 

ks. Krzysztof Wędrychowicz
psycholog, psychoterapeuta